Het Proust Effect

Er was eens… het Proust Effect

Het was mijn Frans docente Chloæ die mij 3 jaar geleden voor het eerst het verhaal vertelde over Proust Madeleine en ‘’het Proust effect’’. Ze bakte zoals beloofd Madeleines voor mijn laatste Frans les. Zachte, boterige cakejes, gebakken in de vorm van schelpjes. Dit was een van de weinige recepten die ze wel eens bakte, zo vertelde ze mij. Omdat het zo lekker eenvoudig was. En dat maakte het nu juist zo bijzonder dat ze deze madeleines speciaal voor mij gebakken had. Ze had al snel door dat de beste manier om mij Frans te laten spreken was, om letterlijk alles te koppelen aan eten. Hoewel het helaas geen wonderen Heeft verricht voor mijn Franse woordenschat - Deze prachtige taal, die ik nog steeds niet spreek. - Toch heeft het Proust effect een blijvende indruk achtergelaten.

Op zoek naar de verloren tijd

De Franse auteur Marcel Proust schrijft in 1913 geschiedenis met zijn beroemde Madeleine passage. In het 1e deel van de uit 7 delen bestaande autobiografische Roman serie: À la recherche du temps perdu - Op zoek naar de verloren tijd. Bijna 110 jaar geleden beschreef hij hoe de herinneringen uit zijn jeugdjaren tevoorschijn komen uit zijn kopje lindbloesem thee. Een paar slokken thee met daarin de bezonken kruimels van een gedoopte madeleine, brengen hem terug naar de zomers die hij doorbracht bij zijn Tante in het Normandische plaatsje Combray.Van het oude, grijze huis van zijn Tante, het stadje in de ochtend en de avond, onder alle weersomstandigheden, de straten, het plein en de parochiekerk, tot de waterlelies op de Vivonne rivier.

De poëtische belevingswereld van Marcel Proust

Het volgende citaat uit een Nederlandse vertaling van het boek, neemt je een stukje mee in de poëtische belevingswereld van Marcel Proust: ”Ik bracht een lepel thee naar mijn lippen waarin ik een stukje madeleine had laten verzachten. Maar op het moment dat de slok thee gemengd met cakekruimels mijn gehemelte raakte, beefde ik, attent op het buitengewone dat er in mij gebeurde.“ Deze passage wordt beschouwd als een van de eerste beschreven ervaringen waarin onverwachts een herinnering uit het verleden wordt opgeroepen, door smaak.

Fun fact:

Pas in de 3e versie van het manuscript werdt het een zachte madeleine die zorgde voor de beroemde geheugen trigger. In eerdere conceptversies van het boek was het aanvankelijk een geroosterde boterham met honing en een biscuitje, die deze levendige herinneringen opwekte.

De zintuigen als doorgangen naar verloren herinneringen.

Het terughalen van herinneringen en emoties door zintuiglijke ervaringen wordt daarom sindsdien het ‘Proust-effect’ genoemd. Het Proust-effect verwijst naar het levendig herbeleven van gebeurtenissen uit het verleden door zintuiglijke prikkels. Dus ook door ruiken, voelen, horen en zien.De titel van het in 2014 verschenen boek van Cretien van Campen weet dit verschijnsel misschien wel het best te vatten: The Proust Effect - The Senses as Doorways to Lost Memories. De zintuigen als doorgangen naar verloren herinneringen. Een soort luikjes in je brein waarachter elk een verhaal schuilt en pas geopend wordt door herbeleving van smaak, geur, beeld, tast of misschien wel geluid. Het Proust-effect is iets wat jaren later pas door de wetenschap ontdekt en beschreven werd als ‘zintuiglijk herinneren’, waarbij het volgens onderzoeken vooral de neus was die het werk deed bij dit effect.

Geur en herinneringen

Geur en herinneringen blijken volgens de neurowetenschap namelijk nauw aan elkaar verbonden te zijn. Omdat geur in hetzelfde hersengebied verwerkt wordt als je geheugen en je emoties. Namelijk door het Lymbisch systeem. Dit onderdeel van je brein neemt je terug in de tijd, naar een gebeurtenis in het verleden, simpelweg door iets te ruiken. Of dus te proeven. Want wist je dat je ruim 80% van wat je proeft, waarneemt met je neus? Wanneer je ademt en wanneer je eet, adem je geurmoleculen in en uit via je neus- mond en keelholten, welke met elkaar in verbinding staan. Het reukslijmvlies in de neus stuurt dan een signaal naar het reuk en smaakcentrum in je hersenen die precies weet wat je zojuist in je mond hebt gestopt. Als je niet kunt ruiken, ervaar je alleen de 5 basissmaken zoet, zuur, zout, bitter en umami via de smaakpapillen op je tong. Alle andere smaken proef je dus met je neus.

Chloor en frietjes in het zwembad

Geur is volgens onderzoek ook het enige zintuig dat zich op jonge leeftijd volledig ontwikkeld. Dit is precies de reden dat smaken en geuren zo gemakkelijk herinneringen uit je jeugd oproepen. Zoals De combinatie van chloor en frietjes in het zwembad, Oma’s versgebakken appeltaart of de geur van spruitjes. Vooral geur en emotie vormen samen een herinnering. Omdat het een belangrijke functie heeft om je te beschermen. Naast dat onze neus een alarmfunctie heeft om ons te waarschuwen voor gevaar, zoals brand en bedorven of giftig voedsel is het vanuit evolutionair oogpunt ook heel handig dat we onze familie herkennen met onze neus.

Een zaadje planten voor de toekomst

Maar het heeft ook veel invloed op onze relaties en onze stemming. Denk aan dat lekkere luchtje waar je helemaal wild van wordt of juist die vieze adem van je collega waar je liever uit de buurt blijft. Door geur worden je hersenen van jongs af aan geprogrammeerd met wat veilig en fijn is voor je en wat je juist als gevaarlijk en onprettig ervaart. En juist daarom kunnen geuren zulke sterke gevoelens oproepen. Omdat je lymbisch systeem geur koppelt aan herinneringen en dus sterke associaties kan oproepen met iets wat je ooit eerder hebt meegemaakt. Zonder dat mijn Frans Docente Cloe het weet, heeft ze een belangrijk zaadje geplant voor het starten van deze podcast. Het is onbewust de grootste inspiratiebron geworden voor Once upon a taste. En daar ben ik haar enorm dankbaar voor.

Smaak staat gelijk aan emotie

Onze emotionele en zintuigelijke ervaring is wat ons mens maakt en ons verbind met elkaar. Hoe oud je ook bent of waar je ook vandaan komt, iedereen heeft bijzondere én alledaagse herinneringen aan eten die ons terug kunnen brengen in de tijd. En de mooiste verhalen en ervaringen kunnen opleveren. Want smaak staat gelijk aan emotie. En dat is precies wat mij zo nieuwsgierig maakt.

Outro

Bedankt voor het luisteren naar de allereerste aflevering van Once Upon a Taste. Heb jij de smaak te pakken? Abonneer je dan op deze podcast zodat je geen enkele aflevering hoeft te missen. Volg me op instagram @onceuponataste.podcast of neem een kijkje op www.onceuponataste.com.

Vertel jouw verhaal

Heb jij een mooi verhaal die je graag wil delen? Een short story om voor te lezen? Of misschien een interessante vraag of gespreksonderwerp? Laat het me dan weten via info@onceuponataste.com. Tot de volgende keer bij Once upon a Taste - Een Podcast die smaakt naar meer.